Polen und Deutsche in Europa- Polacy i Niemcy w Europie

| 9 →

Vorworte

| 11 →

Michael Düring (Christian-Albrechts-Universität zu Kiel)

Interkulturelle Studien: Polen und Deutsche in Europa (EuPoD): Anmerkungen zur Konzeption eines Studiengangs

1. Vorrede

Die heutige Wissensgesellschaft lebt nicht nur in Zeiten der Globalisierung, des Internets und der kaum noch zu überschauenden Wissensvermehrung, sondern auch im Zeitalter der Diagramme, Tabellen und Schaubilder. Zu allem und jedem kann man heute mit einigen Mausklicks und der Kenntnis der entsprechenden Software grafische Darstellungen generieren, etwa zur:

Entwicklung des Wohnungsdefizits in Hessen, ¹

← 11 | 12 →

oder zu Ausbildungsvergütungen in zwanzig ausgewählten Berufen im Vergleich zwischen Ost- und Westdeutschland, ²

← 12 | 13 →

oder zu den Funktionsmechanismen der parlamentarischen Demokratie, ³

oder zu so genannten Entscheidungsplattformen: 4

← 13 | 14 →

Wie unschwer zu erkennen, zeigt sich selbst bei dieser kleinen, zugegeben willkürlich ausgewählten Zahl von Schaubildern, dass die Art und Weise ihrer Darstellung immer komplexer geworden ist. Wenn Sie aber glauben, dass es nichts Komplizierteres mehr gibt als die „Entscheidungsplattformgrafik“, dann lassen Sie sich jetzt eines Besseren belehren, denn die folgende Abbildung ist sicherlich unschlagbar. Es handelt sich – Sie können es unschwer an der Überschrift erkennen – um die Strategie der US-Amerikanischen Streitkräfte in Afghanistan: ⁵

Diese Strategie stammt aus dem Jahre 2009, überliefert ist dazu die Aussage eines US-Amerikanischen Generals, dass der Krieg dann gewonnen sei, wenn „wir diese Strategie verstehen“.

Warum nun müssen Sie dies in einem Sammelband zu Polen und Deutschen in Europa lesen? Nun, im Folgenden finden Sie ein, aufgrund seiner Komplexität durchaus schwer zu entzifferndes, weiteres Schaubild, das in seiner Komplexität ← 14 | 15 → allerdings nicht ganz an das vorherige zur amerikanischen Afghanistanstrategie heranreicht. Dennoch weist es eine gewisse Vielfalt an Verästelungen auf:⁶

Sie werden sich zu Recht fragen, was diese nicht zu entziffernde Grafik zu bedeuten hat. Es geht primär allerdings gar nicht darum, ihren Inhalt zu lesen, sondern nur darum grafisch darzustellen, welcher Wege es vom Anfang bis zum Ende der Konzeption eines Studiengangs bedarf. Die Grafik stammt aus der Datei „Studienplan_konzipieren.cau“, entstanden ist sie an der Philosophischen Fakultät der Christian-Albrechts-Universität zu Kiel. In Anlehnung an die oben abgebildete Afghanistan-Strategie der USA könnte man cum grano salis sagen, dass man einen Studiengang besser erst dann plant, wenn man diese Grafik durchschaut hat… Zudem versicherte das Dekanat der Philosophischen Fakultät der CAU zu Kiel dem Verfasser dieser Zeilen glaubhaft, dass es universitätsweit ← 15 | 16 → rund einhundert verschiedener solcher Pläne gibt, die das „Funktionieren“ der Hochschule beschreiben (sollen)…

2. EuPoD

Nach alldem leuchtet ein: Ein ähnliches Schaubild könnte man natürlich auch über den Weg der Entstehung des Studiengangs „Interkulturelle Studien: Polen und Deutsche in Europa“ (abgekürzt EuPoD) erstellen, der an der CAU zu Kiel seit dem Wintersemester 2012/13 studiert werden kann und an der Uniwersytet Adama Mickiewicza in Poznań ab dem Wintersemester 2013/14 eingeführt wurde. Da Krzysztof Trybuś in seinem Beitrag die Strukturen und Inhalte des Studienprogramms erläutert, das sich an beiden Universitäten spiegelbildlich absolvieren lässt, geschieht dies hier nicht; stattdessen ist an dieser Stelle auf die Instanzen hinzuweisen, die an der Konzeption des gesamten Programms mehr oder weniger direkt beteiligt sind:

a) Das Fach (das die Idee ins Spiel bringt),

b) das Dekanat (das die Idee unterstützt und administrative Hilfe leistet),

c) die Abteilung 1 der CAU zu Kiel, die Rechtsberatung leistet,

d) die zahlreichen Gremien, also der Studienausschuss (STA) und der Konvent der Philosophischen Fakultät der CAU zu Kiel sowie der zentrale Studienausschuss (ZSTA) und der Senat der CAU zu Kiel,

e) der Universitätsrat,

f) das Präsidium,

g) das Ministerium,

h) ein externer Kooperationspartner (hier die Uniwersytet Adama Mickiewicza, Poznań)

i) das Gemeinsame Prüfungsamt an der Philosophischen Fakultät der CAU zu Kiel, das für die Parametrisierung der im Studienprogramm zu absolvierenden Module im elektronischen Notenerfassungssystem zuständig ist,

j) und, ganz wichtig, die Akkreditierungsagentur.

Damit sind also zehn Instanzen beteiligt, die sich bei einem binationalen Doppelabschlussmaster wie dem EuPoD verdoppeln, denn ein vergleichbarer Instanzenweg ist ja auch in Polen an der Partnerhochschule zu absolvieren gewesen. Wenn man dann Unterstützung aus allen Instanzen erhalten hat, dann kommt also so etwas heraus:⁷← 16 | 17 →

← 17 | 18 →

Ach nein, das ist jetzt nicht die richtige Abbildung, das Ergebnis all der Konzeptionsmühen und Instanzenschlachten sah – zumindest für die Studierenden der ersten „Kohorte“ – wie man mit einer bataillistischen Metapher so schön sagt – aus wie folgt (und auch hier ist die Unleserlichkeit gewollt):

Naturgemäß haben sich nach den ersten Semestern Verbesserungsvorschläge angesammelt – die im Übrigen auch im Akkreditierungsverfahren angemahnt wurden –, denen die Koordinator/innen des Studienprogramms gefolgt sind. Dementsprechend gibt es einige Veränderungen, die sich im am Ende des Beitrags angefügten Studienverlaufsplan wiederfinden, der die Kieler und Posener Studierenden im Übrigen dazu verpflichtet, jeweils ein Auslandssemester an der Partnerhochschule zu verbringen. Für die an der UAM Studierenden ist dies das zweite, für die an der CAU Studierenden das dritte Semester, so dass ein gemeinsames Jahr an Studienerfahrungen und Austausch garantiert ist und im vierten Semester anregende Masterarbeiten entstehen – so einfach ist das… (oder auch nicht). ← 18 | 19 →

Zum Abschluss der Vorrede zum vorliegenden Sammelband sind noch drei Punkte anzusprechen:

1. Der mit ironischen Untertönen gefütterte Einstieg in die Darstellung der Genese des Studiengangs hat die Komplexität des gesamten Prozesses verdeutlicht. Aber wie viel Zeit braucht es, bis so ein Programm „startklar“ ist? Nun, die erste aussagekräftige Datei mit Ideen zu einem binationalen Doppelabschlussmaster resultiert aus dem Juni 2009, gute drei Jahre müssen demnach investiert werden.

2. Man kann aber nicht drei Jahre allein an einem derartigen Projekt arbeiten – Instanzenschlachten gewinnt man nicht allein. Es brauchte die Unterstützung des Dekanats, der CAU insgesamt (von der Parametrisierung der Lehrveranstaltungen bis hin zu Kapazitätsberechnung und Einsortierung in Fächergruppen – Koeffizient 1,23xyz sowie Rechtsberatung und Telefonate mit dem Ministerium), vor allem die Unterstützung kompetenter Mitarbeiterinnen. An erster Stelle ist hier Frau Dr. Katrin Kühn zu nennen, die den Stress der mit der Konzeption des Studiengangs verbrachten Jahre mit großer Geduld, aber auch mit großer Freude und besonders großer Sachkenntnis gemeistert hat. Diese Schuld ist nicht wiedergutzumachen. Zu nennen ist aber auch Frau Rebekka Wilpert, M.A., die in den ersten zwei Jahren ihrer Kieler Existenz viel Zeit für die Konzeption des EuPoD hat aufbringen müssen und derzeit als Koordinatorin des Studiengangs mit allen Unwägbarkeiten des Alltagsgeschäfts konfrontiert ist.

3. Eine Konferenz ohne finanzielle Förderung ist in der heutigen Zeit knapper Haushalte nur schwer zu stemmen – ein herzliches Dankeschön gilt also der Fritz-Thyssen Stiftung, die die Tagung großzügig unterstützt hat. Es gilt aber auch Herrn Andreas Ritter, M.A., vom International Center der CAU zu danken – ohne sein Engagement wären wir nicht so weit gekommen.

4. Last, but not least ist für die aufmerksame Redaktion der deutschen Beiträge Rebekka Wilpert (M.A.) und Kristina Naumann (M.Ed.) ebenso zu danken wie Kornelia Wilk (B.A.), alle CAU zu Kiel. Prof. Dr. Krzysztof Trybuś danke ich für die redaktionelle Bearbeitung der polnischen Beiträge. Für alle verbliebenen Fehler übernehmen die Herausgeber die Verantwortung.

Ganz zum Abschluss des Vorworts muss aber noch auf den Titel des mit Krzysztof Trybuś gemeinsam geplanten Beitrags zurückgekommen werden, also: „EuPoD: Idee, Genese, Perspektive“. Dazu ist schlicht und ergreifend zu sagen: Die Idee war da, die Umsetzung war nicht immer einfach, aber mit Engagement haben wir eine Perspektive. ← 19 | 20 →

Masterstudiengang „Interkulturelle Studien:

Polen und Deutsche in Europa“: Verlauf

← 20 | 21 →

← 21 | 22 →

← 22 | 23 →

← 23 | 24 →

← 24 | 25 →

← 25 | 26 →

1 Quelle: Hessisches Statistisches Landesamt.

2 Quelle: http://www.bibb.de/images/inhalte/schaubild_2.jpg (aufgerufen am 01.08.2013).

3 Quelle: http://funkkolleg-medien.de/files/2013/05/Parlamentarische-Demokratie.png (aufgerufen am 01.08. 2013).

4 Quelle: http://www.onlinetechniker.de/sites/default/files/bilder/inhalt/schaubild-ent-scheidungsplattform.gif (aufgerufen am 01.08.2013).

5 Quelle: http://blog.metasd.com/wp-content/uploads/2010/04/COIN-Afghan.jpg (aufge-rufen am 01.08.2013).

6 Unter dem Titel „Konzeption und Einrichtung eines Studiengangs (Grundstruktur ohne Überraschungen)“ im Dekanat der Philosophischen Fakultät der CAU zu Kiel entstanden. Ich danke Frau Dr. T. Niemsch für die Erlaubnis, diese Grafik abzubilden.

7 Entnommen aus: Stefan KÜHL, Der Sudoku-Effekt: Hochschulen im Teufelskreis der Bürokratie, Bielefeld 2012, S. 5.

| 29 →

Krzysztof Trybuś (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)

O studiach „Polacy i Niemcy w Europie“: geneza – idea – perspektywy

1. Geneza

Studia „Polacy i Niemcy w Europie“ (PiNwE), które rozpoczynają swój akademicki żywot, są rezultatem długiej już współpracy kilońskich slawistów i poznańskich polonistów. Zaczęło się od wizyty profesora Norberta Nueblera w Poznaniu wiosną 2001 roku. Spotkanie z młodym wicedyrektorem Instytutu Slawistyki było dla mnie, ówczesnego wicedyrektora Instytutu Filologii Polskiej, wydarzeniem, które po latach wspominam z sympatią, ale i pewnym zakłopotaniem. Niewiele wtedy wiedziałem o podpisanej w 1984 roku umowie dotyczącej partnerskiej współpracy Uniwersytetu Christiana Albrechta w Kilonii (CAU) i Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (UAM), prawie nic o kilońskiej slawistyce, myliłem też Kilonię z Kolonią, a językoznawcze zagadnienia dotyczące aspektu czasownika, o których mówił profesor, były dość odległe od moich romantycznych studiów. A jednak tamta wizyta okazała się ważna, otworzyła nowy rozdział w dziejach międzynarodowych kontaktów obu instytutów. Wspominam o niej również dlatego, że chcę podkreślić znaczenie inicjatywy podjętej przez naszych kilońskich kolegów, przede wszystkim zasługi profesora Norberta Nueblera. Studia „Polacy i Niemcy w Europie“ są jego pomysłem, sformułowanym w 2002 roku, pierwotnie w postaci projektu „Polen und Deutsche in Europa“.

Koncepcja wspólnych studiów od samego początku zakładała bliską współpracę naukową i organizacyjną Instytutu Slawistyki w Kilonii i Instytutu Filologii Polskiej w Poznaniu, a także semestralną wymianę studentów nowego kierunku, umożliwiającą im wspólną edukację i zdobycie tytułów obu uniwersytetów.

Początki były trudne. Projekt opisywał rzeczywistość edukacyjnej przyszłości, zwłaszcza w Polsce, która dopiero przygotowywała się do członkowstwa w Unii Europejskiej. Brak legislacyjnych podstaw do tworzenia studiów o charakterze międzynarodowym w polskim prawie o szkolnictwie wyższym nie pozwalał na realizację wspólnych zamierzeń. Kilońska slawistyka zmagała się wówczas z kłopotami typowymi dla tej dyscypliny.

Dopiero pod koniec ubiegłej dekady pojawiły się warunki sprzyjające realizacji naszych zamierzeń. Śmiała koncepcja przekształcenia kilońskiej slawistyki w ← 29 | 30 → nowoczesny ośrodek z polonistyką i bohemistyką jako pełnoprawnymi kierunkami studiów obok, dominującej wcześniej, rusycystyki nie tylko doprowadziła do ustabilizowania sytuacji kadrowej, ale także zapewniła Instytutowi Slawistyki Uniwersytetu Christiana Albrechta znakomitą pozycję pośród innych ośrodków akademickich w Niemczech. Powierzenie w 2006 roku Michaelowi Dueringowi profesury w zakresie literatury polskiej i rosyjskiej zaowocowało podjęciem działań zmierzających do powołania nowego kierunku studiów.

W przypadku poznańskiej polonistyki ważnymi czynnikami przybliżającymi nas do koncepcji wspólnych poznańsko-kilońskich studiów były:

– dynamiczny rozwój w IFP, zwłaszcza w poprzedniej dekadzie, bloku zajęć specjalnościowych wykraczających poza tradycyjny kanon przedmiotów polonistycznych, sprzyjający edukacji opartej na interdyscyplinarnym modelu kształcenia;

– wzrastająca mobilność kadry naukowej i studentów IFP, warunkująca rozwój badawczych i edukacyjnych projektów międzynarodowych;

– zmiany ustawowe w prawie o szkolnictwie wyższym w Polsce.

Tym jednak, co decydowało o ciągłym zainteresowaniu projektem wspólnych studiów, była stale rozwijająca się współpraca naukowa pomiędzy dwoma instytutami i otwierająca się przestrzeń edukacyjnej integracji. Swoje wykłady w Instytucie Slawistyki w Kilonii prowadzili poloniści z Poznania: Irena Sarnowska-Giefing, Tadeusz Lewaszkiewicz, Piotr Śliwiński, Bogusław Bakuła, Leszek Teusz, Piotr Fliciński. W polonistycznym kształceniu studentów kilońskich ogromną rolę odegrali lektorzy języka polskiego z Poznania: Jan Zgrzywa, Anna Artwińska, Magdalena Zduniak i Katarzyna Różańska. To z ich inicjatywy kolejnym odsłonom cyklicznych spotkań w ramach „Posener Tage in Kiel“ i „Dni Kilonii w Poznaniu“ towarzyszą już od lat studenckie warsztaty, także odbywająca się corocznie w Kilonii „Slavistische Studentenkonferenz“. Wysoki poziom językowych kompetencji kilońskich studentów umożliwił prowadzenie zajęć w języku polskim, między innymi na temat „Dziadów“,poezji Norwida i Miłosza, a także dyskusji o tak doniosłych obrazach kinowych jak „Lawa“ Konwickiego i „Katyń“Wajdy.

Przedstawiony tu jedynie w zarysie fragment poznańskiej aktywności ma swój odpowiednik w licznych inicjatywach polonistycznej współpracy podejmowanej przez kilończyków. Znaczącymi wydarzeniami w Instytucie Filologii Polskiej są komparatystyczne wykłady językoznawcze prof. Nueblera, podejmujące często kwestie zasadnicze, jak słynny wykład „Czym jest zdanie?“, a także nie mniej głośny wykład z językoznawczej topografii na temat nazw o słowiańskim pochodzeniu w Schlezwiku-Holsztynie. ← 30 | 31 →

Cykl wykładów literaturoznawczych prowadzonych w Poznaniu przez kilońskich slawistów zapoczątkował w 2002 roku profesor Armin Knigge wystąpieniem na temat motywu wypędzenia w literaturze polskiej i niemieckiej. Problematyce biografistyki literackiej w kontekstach polsko-czesko-niemieckich poświęcone były wykłady doktor Anji Tippner. Od lat już swoje seminaria w Collegium Maius prowadzi w marcu każdego roku profesor Michael Duering, koncentrując uwagę przede wszystkim na polskiej literaturze fantastycznej i problemach przekładu poetyckiego.

Płaszczyzną integracji dla kadry naukowej obu instytutów stały się konferencje naukowe: literaturoznawcza „Obraz Rosji w literaturze polskiej“ (kwiecień 2010) oraz językoznawcza „Problemy normalizacji języków słowiańskich“ (maj 2010), obie zorganizowane w Poznaniu.

Idea wspólnych studiów uwzględnia przede wszystkim interdyscyplinarny charakter badawczych poszukiwań, są one częścią naszych doświadczeń i poznańsko-kilońskich spotkań, zwłaszcza z historykami, by wspomnieć tu profesora Rudolfa Jaworskiego i profesora Witolda Molika, których prace o wspólnej pamięci obu miast powinny wejść do kanonu lektur otwieranego kierunku studiów. Z pewnością najważniejszą część tego kanonu współtworzyć będą prace poznańskich i kilońskich germanistów.

2. Idea

Studia międzykulturowe „Polacy i Niemcy w Europie“ ze względu na swój przedmiot, metodologię oraz rolę, jaką mogą odegrać w procesie kulturowej i politycznej integracji społeczeństw Polski i Niemiec, mieszczą się w obszarze nauk humanistycznych. Studia PiNwE mają na celu zapoznanie studentów z problematyką związków polsko-niemieckich, ze szczególnym uwzględnieniem roli języka, literatury i historii obu państw. Przedmiot studiów i metodologia wykorzystują osiągnięcia z zakresu wybranych dyscyplin humanistycz­nych (polonistyka, filologia germańska, historia), ważnych z punktu widzenia współczesnych polsko-niemieckich relacji w dziedzinie kultury, edukacji i polityki.